Don Ricardo…
Non podo precisar cando coñecín a Don Ricardo, á súa muller, Ignacia Ramos (dona Nacha -estudara no instituto en tempos do meu pai-, que con nós era una persoa marabillosa) e as fillas, Magalí e Chan, ás que gardo un cariño especial. As dúas déronme clase, e Chan, ademais, fora compañeira no colexio cando eu era pequeno.
Eu debín entrar no colexio sobre o ano mil novecentos cincuenta e catro, cinco ou seis, e xa coñecía a Don Ricardo. Meu irmán Antonio, xa estudaba alí, e nós vivíamos tamén no lugar de Fingoi, nun pequeno chaleciño, preto do colexio, así que éramos veciños e viámonos algunhas veces fóra do centro escolar.
Si, moitos son os recordos da miña nenez e da miña adolescencia que gardo de Don Ricardo en Fingoi. Dun Don Ricardo do que hoxe gardo, na miña biblioteca, unha gran parte da súa obra e da produción bibliográfica que sobre el existe. Dun Don Ricardo que, e non teño a menor dúbida, foi un dos profesores -como o foi o propio Colexio Fingoi- que máis influíu na miña formación. Dun Don Ricardo que, a pesares de pasar 30 anos desde o seu falecemento, a súa lembranza e a súa imaxe fican total-mente nítidas en min.
Para este libro de homenaxe para o que se me pediu unha colaboración escollín tres pequenas vivencias. Unha, sobre a súa paixón pola palabra, pola dicción; outra, sobre as representacións teatrais de “O círculo de xiz”, e a terceira sobre a posta en escena de “Pimpinela”, en 1965, no Instituto Masculino de Lugo, e o seu gusto pola música.
Como se sabe, no plan de estudos vixente entón, o ingreso, a incorporación ao bacharelato, significaba un cambio substancial nas nosas vidas, pasábamos á categoría de “maiores”, e creo que en Fingoi este salto estaba moi marcado, non só no concer-nente aos estudos, senón á responsabilidade que se nos esixía.
Unha das materias difíciles que tiñamos en Fingoi cando chegábamos a primeiro curso de bacharelato era a Gramática Española, materia impartida por Don Ricardo, por Carballo Calero, o director do Colexio, aquel home que xa desde moi pequenos impoñíanos moito respecto pola súa autoridade e seriedade.
Aquelas clases, ás que nós asistíamos cun certo temor, eran magníficas. Creo que todos os rapaces e rapazas tiñamos conciencia de que Don Ricardo “era un sabio”, un sabio moi esixente, e sabíamos que saír “indemne” desas clases era difícil, aínda que non imposible.
Mais das clases, eu destacaría, por non ser habitual entón, a atención que prestaba á lingua falada, non só na súa materia senón tamén na vida diaria do Colexio que el controlaba.
Dicir “Madriz”, “Madri”, ou “Madrit” en lugar de “Madrid”; “he estao” en lugar de “he estado”; “azmiración” en lugar de “admiración”; “ación” en lugar de “acción”, era algo impensable no Colexio Fingoi que dirixía Carballo Calero.
Acórdome como nos ensinaba a pronunciar, a articular, o “d” (dental, oclusivo, sonoro) en posición de coda final de palabra “Valladolid”; como nos indicaba que o son debía debilitarse ou enxordecerse sen chegar a desaparecer. Don Ricardo era moi esi-xente na pronuncia. Pero se había algún son que o exasperaba se non era correctamente pronunciado era o do dígrafo “ll” (ele dobre): o ieísmo. O son do ele dobre (ll) era palatal lateral sonoro, e para explicalo estiraba o brazo abarculando a man, a modo de lingua, para que víramos como debíamos colocala, e cando isto non xurdía efecto, mandábanos abrir a boca e, cunha regra ou un lapis, oprimía a parte central da nosa lingua co fin de arqueala ao mesmo tempo que debíamos emitir o son, o que se translucía, na maioría dos casos, en numerosas arcadas, e a conseguinte recriminación.
O feito de non pronunciar correctamente este son foi causa de moitos choros e desgustos das nosas compañeiras pequenas cando, no comedor, á hora do xantar, eran incapaces de indicar, nunha perfecta dicción, o menú que íamos xantar ese día, se se trataba, por exemplo, de “caldo gallego” ou de “paella”.
Outro dos temas que elixín para esta homenaxe é un pequeno comentario sobre unha das representacións da obra de teatro “O Círculo de xiz”, na “adaptación e ver-sión galega nun acto para teatro infantil (1951)”, realizada por Ricardo Carballo Calero, sobre a tradución da obra do escritor chino do século XIV Li Hsing-Tao feita por Alfredo Cahn (Colección Austral, núm. 215, 1947).
Desta obra que, cando menos, se representou en dúas ocasións, gardo o texto escrito a man polo meu irmán Antonio, feito nunhas follas dun caderno dos que daquela usabamos no colexio. O texto está todo en castelán e o reparto e o seguinte: “Juez, Antonio López-Acuña; Secretario, Roberto Rico Díaz; Alguacil, Marcos Fernán-dez Puentes; Ayudante 1º, Santiago Fernández Puentes; Ayudante 2º, Jaime López Iglesias; Hai-Tang, Carmen Herrero Figueroa; Señora Ma, Olga López Boullosa; Señor Pe, Fernando Alonso; Señora Lin, Asunción Fernández Puentes; Señora Chang, Carmen López; Chu-Lang (non aparece reseñado); Porta-estandarte, Miguel Rico Díaz”. Quero dicir que neste reparto figura riscado o nome do Secretario e aparece, escrito coa miña letra, o meu. Non lembro esta representación.
Da que si me acordo é de outra, quizais a segunda, en que eu facía de Secretario, aínda que agora o texto era en galego, agás o personaxe do Secretario, que era eu, e que falaba en castelán. Este dato que proporciono, e que non vin recollido en traballos realizados sobre o teatro do noso profesor, creo é interesante no campo do estudo especializado da obra do noso homenaxeado. Neses días a Don Ricardo tocáralle xan-tar na nosa mesa, no comedor do colexio, e eu preguntáralle por que o Secretario do tribunal de “O círculo de tiza” falaba en castelán. A resposta xa se sabe: eu, o secre-tario, era o funcionario do Estado, e como tal, utilizaba a lingua do poder.
“O círculo de xiz” vai ser publicado polo autor no seu “Teatro Completo” (Ediciós do Castro, 1982) baixo o título de “O redondel”, e o papel do Secretario, que eu dixera en castelán, aparecerá, agora, na nosa lingua.
O uso do castelán, lingua do estado utilizada polos funcionarios, fronte ao uso do galego, lingua do pobo, foi un recurso usado polos nosos dramaturgos naqueles anos nos que se quería deixar constancia do feito lingüístico en Galicia. Esta técnica utili-zouna o grupo de teatro “O Facho” en “Paco Pixiñas e a nave espacial”, obra que, baseada en textos de Celso Emilio Ferreiro e carteis de cego de Isaac Díaz Pardo, foi estreada no festival de Teatro de Ribadavia de 1977. Este grupo xa representara en 1975, no terceiro festival de Ribadavia, “O auto do prisioneiro”, de Don Ricardo Carballo Calero, obra que xa se dera a coñecer no segundo festival daquela vila, en 1974, polo grupo de Teatro do Instituto Mixto de Vilalba baixo a dirección de Hortensia Blanco Ramos.
Como ben saben as nosas compañeiras Araceli Herrero Figueroa e Carmen Blanco, grandes estudosas da obra de Carballo, así como todos os que dalgún xeito participa-mos nas representacións teatrais, Don Ricardo sempre se sentiu moi satisfeito das actuacións que o grupo de teatro de Fingoi fixera do lance terceiro de “Os vellos non deben de namorarse”, é dicir, de “Pimpinela”, no ano 1965, representacións que tiveran lugar no Colexio e no Instituto Masculino de Lugo, tema que anos despois foi estudado pola nosa amiga e compañeira Araceli Herrero Figueroa nun interesante traballo publi-cado no libro-homenaxe realizado polo Parlamento de Galicia e a Universidade de Santiago ao noso profesor no ano 2002.
Acórdome das representacións, pois formaba parte do coro de rapaces e rapazas que esixe o reparto, e que na posta en escena de Don Ricardo adquire un papel moi superior ao sinalado por Castelao, xa que este asumirá, totalmente, os cantos do mozo -canta en tres ocasións- (Escena V), cantos que son substituídos por un só, que posi-blemente non sexa de Castelao, senón do propio Carballo Calero, e que aparecerá en diversos momentos da obra a modo de “leitmotiv”:
Pimpinela, Pimpinela
Mixiriqueira e noviña.
Onte solteiriña e probe,
hoxe casadiña e rica.
Hei dicir que, no texto de “Pimpinela”, publicado na “Escolma posible” de Castelao, de Marino Dónega (Galaxia, 1964), que foi o utilizado por Don Ricardo para a nosa “Pimpinela”, coma nas distintas edicións que manexei de “Os vellos non deben de namorarse”, non atopei esta cantiga.
Nesta “Escea V”, e substituíndo algún dos cantos do mozo, o coro cantaba unha estrofa do coro final da obra:
Dispois do que me fixeches
xa non che teño afición
cantan outros paxariños
dentro do meu corazón.
“Pimpinela”, aquela obra que Castelao tiña en mente como obra independente, como lle ten comentado o propio Castelao a Don Ricardo, un día paseando pola rúa do Franco en Compostela, terminou converténdose nun dos lances de “Os vellos non deben de namorarse”, lance que remata coa intervención do coro, coro que, na inter-pretación de Fingoi, incluirá a estrofa escrita polo noso director de escena.
Pimpinela, Pimpinela
Mixiriqueira e noviña.
Onte solteiriña, e probe,
hoxe casadiña, e rica.
Aquel amor que che tiña
era unha fror e murchouse,
i agora, Pimpineliña,
o meu amor acabouse.
Tés chambras de raso, panos e refaixos,
tés medias de seda, tés zapatos baixos;
pero xa non tés o que tanto valía,
a mirada limpa que eu tanto quería.
Dispois do que me fixeches
xa non che teño afición,
cantan outros paxariños
dentro do meu corazón.
Tés cambras de raso, panos e refaixos,
tés medias de seda, tés zapatos baixos
pero xa non tés o que tanto valía,
a mirada limpa que eu tanto quería.
Ao ensaio xeral da representación de “Pimpinela” que ía ter lugar no Instituto Mas-culino de Ensino Medio de Lugo como remate dos Cursos de Lingua Galega, que organizados polo Grupo Cultural Ronsel estiveran a cargo do noso profesor Arcadio López-Casanova, asistira don Ramón Otero Pedrayo, a grande figura da literatura galega, que impartía a última conferencia das xornadas.
Para nós era unha grande honra. Estábamos orgullosos. Todos sabíamos quen era Don Ramón. Don Ramón ía algunhas veces por Fingoi, e é máis, eu lembro que nunha ocasión deunos unha clase de xeografía. Don Ramón era o autor da “Geografía de Galicia”, era o autor daquel tomo publicado por Galaxia que levábamos nas viaxes de estudos que o Colexio programaba, por cursos, os domingos.
Remato estas vivencias coa lembranza da emoción que nos producía a todos, incluído Don Ricardo, o canto.
Se moitos de nós gardamos un fermoso recordo daquel canto colectivo que algunhas veces facíamos xuntos todos os alumnos do colexio, despois de xantar, na antiga sala de estudo da planta baixa do edificio, na que interpretábamos as cancións galegas recollidas no “Cancioneiro de Fingoi”, creo que a todos os alumnos de Don Ricardo aínda nos con-moven dúas cancións que ao rematar as súas clases, se quedaba tempo, cantabamos baixo a súa dirección: a canción pastoril, “Ya se van los pastores a la Extremadura” e a cantiga galega “Quén me dera en Lobeira”, a fermosa obra popular harmonizada por Antón Iglesias Vilarelle, cancións que Don Ricardo nos facía cantar, e que el cantaba e dirixía simplemente por puro pracer estético, por puro pracer sensorial, quizais recordando unha das súas vocacións, non cumprida, a de ser director de orquestra.
O Día das Letras Galegas de 2020 vai estar dedicado a Carvalho Calero. Cando recibín unha comunicación da Real Academia Galega anunciando este feito sentín que a distinción se lle concedía “a un dos meus”. Unha das grandes figuras do galeguismo do século XX fora o meu profesor. Eu, fora o seu discípulo.
Homenaxe en Lugo a Carballo Calero en marzo de 1972. Á esquerda, Virgilio Rodríguez, profesor de Física e Química en Fingoi; Carballo abraza a Manolo Fernández; ao fondo, Bernardino Pardo Ouro.
