Fiando da memoria, poñamos que os meus primeiros contactos directos con Carballo Calero foron a comezos dos anos oitenta, cando Marcial González Vigo e mais eu andábamos a traballar nun proxecto titulado MEDIO CENTO DE GALEGOS E ROSALÍA, pensando concorrer ao Certame radiofónico que convocara o Patronato Rosalía de Castro que presidía Agustín Sixto Seco.
O medio cento de galegos, entre os que loxicamente estaba Don Ricardo, opinaba sobre o papel de Rosalía na literatura e na vida de Galicia, e mesmo sobre a súa vixencia e actualidade.
Rescato, catro décadas despois, as súas palabras sobre Rosalía para facer constar a súa devoción pola máis grande:
Rosalía de Castro fundamentalmente paréceme un poeta lírico, un grande poeta lírico, que conxuga a galeguidade coa universalidade. Dunha banda, destaca a súa capacidade para consustancializarse cos problemas da nosa terra, e por outra banda a capacidade para expresar o universal humano. Os “Cantares Gallegos” responden principalmente á primeira das cuestións indicadas. “Follas Novas”, á segunda. Sen que esto queira significar que non haxa aspectos da súa obra narrativa tamén moi interesantes. “El Caballero de las botas azules” é unha novela que hai que destacar dentro da narrativa española do século XIX. E por suposto, non debemos esquecer “En las orillas de Sar”, libro que, escrito en castelán, pertence á literatura española e á literatura universal. A súa vixencia actual fúndase en que Galicia existe, e existe a humanidade, e a unha e a outra se recoñecen nos versos da nosa escritora.
O traballo, que foi emitido na rede galega das emisoras de Radio Popular, obtivo o premio instituído (1981), e con posterioridade foi editado en libro, incluíndo as opinións dos participantes, a súa fotografía, e unha mínima recensión biográfica.
Por outra parte, gardo constancia sonora da conversa no programa “En Directo”, de Radio Popular de Lugo, a comezo dos oitenta, con Carballo Calero, xa xubilado, e Ramón Reimunde, daquela profesor de galego no Instituto Feminino de Lugo (profesor un, e sempre alumno confeso o outro), na que Carballo, diante da miña pregunta de se estabamos nunha idade de ouro do noso idioma, respondeu:
Desde logo, non sei que clase de metal é o que pode caracterizar a resonancia vital do galego de hoxe, pero é indudábel que os estudios que se teñen feito a propósito do idioma, e o labor de promoción da conciencia de ter o galego como sacramento de identidade do noso pobo, iniciada nos tempos do romantismo, ou mais ben como hoxe tendemos a admitir, nos tempos da ilustración, ten producido, efectivamente, un notabilísimo avance no manexo do galego, mais isto especialmente a nivel culto.
Hoxe, calquera escritor galego, como non sexa un desleixado, ten posibilidades de escreber e escrebe nun galego máis enxebre, nun galego máis puro, nun galego máis correcto, nun galego menos arbitrario, nun galego máis coherente que escribía Rosalía, ou que escribía Curros, efectivamente. En cambio, como é sabido, a aculturación centralista foi producindo un abandono do uso oral do galego nos medios campesinos e nos medios urbanos, en que antes era absolutamente usual. Endebén, este fenómeno, o avance do galego no terreo da cultura, e o retroceso no terreo popular, pode deterse, está cecais deténdose hoxe, e o feito de que conflúan por primeira vez a corrente popular e a corrente literaria, o feito de que o sentido da dignidade do galego teña penetrado xa como consecuencia do aumento do nivel cultural nas masas campesinas que antes falaban galego, pero que non o sentían como unha lingua digna, é un feito certamente positivo que hai que apuntar como reserva na loita contra unha serie de circunstancias adversas que nos intranquilizan, que nos preocupan… pero que naturalmente non nos amilanan.
Carballo Calero e Ramón Reimunde
Ramón Reimunde fixo para a audiencia radiofónica a presentación do seu profesor:
É moi doado e moi agradábel para min facer unha semblanza do meu profesor don Ricardo Carballo Calero do que fun e sigo a ser alumno, porque ten sempre cousas que nos ensinar e nós cousas que aprender del.
Sabemos do Carballo profesor, primeiro catedrático de Lingüística e Literatura Galega na Facultade de Filoloxía de Santiago. De aí é de onde chegamos nós, que logo seríamos licenciados en filoloxía galego-portuguesa, ou en hispánicas e noutras ramas, e que durante quince anos en Lugo, disfrutáramos da súa pedagoxía.
Esa é a súa carreira como profesor, pero hai outro Carballo Calero, que está na mente de todos nós. Ontes, nunha brillante conferencia que pronunciou no Instituto Masculino, sobre Amado Carballo, eu presentábao decindo que moitos de nós, moitos dos seus discípulos, e moitos dos que nos preocupamos pola cultura do país, estamos convencidos de que don Ricardo Carballo Calero é a figura viva máis importante das letras galegas do século XX. E temos abondosas razóns para opinar esto. Don Ricardo ten unha cara de poeta e de narrador e de escritor, e de creador lite rario, ás veces esquencida e escu recida pola enorme potencia do seu ensaio e do seu labor no campo da literatura e da investigación. Mais é un poeta que agora acaba de rematar dous libros, a súa obra completa, “Pretérito imperfeito”, que recolle os seus poemas de 1927 a 1961, e un novo, “Futuro condicional”, que está a saír á venta proximamente.
Tamén temos toda a súa obra de teatro, a súa obra de autor dramático, que xa tiñamos en catro pezas, agora en un novo libro que apareceu recentemente, que é o “Teatro Completo”, que recolle as pezas de teatro escritas entre 1935 e 1980. Á parte de “A xente da Barreira” sería a primeira obra de narrativa da posguerra. Despois veu a súa inmensa obra ensaística, onde hai pezas de capital importancia, como poden ser, por citar algunhas, “Gramática elemental del gallego común”, a “Historia da literatura galega contemporánea”, “Estudos rosalianos”, “Problemas de lingua galega” e unha infinidade de artigos soltos publicados en revistas especializadas e demais.
Nesta semblanza quería simplesmente afirmar como alumno que fun e sigo sendo de don Ricardo, que el dixo nunha ocasión que a súa obra estaba feita. Daba a impresión do deber cumprido, mais don Ricardo, que está xubilado como catedrático de universidade, é un home que sigue a traballar no seu despacho da Universidade tódolos días do ano. E no seu, digamos, laboratorio particular, no seu lugar de traballo, é un exemplo extraordinario ao que lle vai rendir homenaxe todo o pais, á que no sumaremos en Lugo, por exemplo, o claustro do noso instituto, e moitas máis entidades de Lugo.
Penso que é un home que está por riba de todas as homenaxes, e neste sentido el dixo nunha ocasión que el deitara a súa semente, e que parte desa semente xerminou, e que outra parte comeríana os páxaros… Eu polo menos persoalmente quero formar parte desa semente de don Ricardo que xerminou, xa que nos mostrou un camiño seguro, unha estratexia lingüística… eu penso que os que aprobamos unhas oposicións de profesores de galego aprobámolas porque estudamos os seus libros, e non por outra cousa, eso é un agradecemento persoal e colectivo que penso que todo o mundo ten en mente.
Na conversa radiofónica, Don Ricardo fixo un diagnóstico do estado do noso idioma ao comezo daqueles anos oitenta:
É un momento decisivo para a vida do galego o que transcorre actualmente. É decisivo porque, plantexadas por primeira vez no noso país as condicións xurídicas dunha autonomía política, o país e o goberno do país, teñen moito que dizer a propósito do que queren que sexa lingua propria de Galiza, como a denomina o Estatuto vixente. Durante moitos séculos, o galego viviu unha vida puramente dialectal, reducido á condición de un conxunto de falas que non tiñan ou tiñan só esporadicamente repercusión na escrita. Como consecuencia de este feito social, o galego afastouse da súa propria natureza, na medida en que cesou a creatividade idiomática e se incorporaron ao léxico galego moitos termos da lingua entón única oficial do país, o castelán ou castellano. Este proceso de afastamento das demais falas do occidente peninsular que estaban orixinariamente conectadas con el, ata o extremo de ter resultado de sucesivos avances do galego cara ao sul, determinou a ameaza de desnaturalización do noso idioma. Hoxe temos catedráticos, agregados de galego nos Institutos, temos o ensino do galego a distintos niveis, e podemos alimentar a esperanza de que estes resortes dos que non dispúñamos, podan asegurar o mantimento e a depuración da nosa fala se os que os manexan son conscientes de que o galego é a forma primitiva do ibero-románico occidental, e que tendo na propria Galiza a competición do castellano, non debe isolarse, non debe pecharse con relación ás demais falas, as demais manifestacións do galego-portugués, que é un sistema lingüístico de proxección universal que nos pode proporcionar unha corroboración para esta loita difícil en que nos atopamos envoltos.
Homenaxe a Carballo Calero en Lugo, en marzo de 1972. Á esquerda, Asunción Fernández Puentes (“Siña”). Detrás de Don Ricardo, Manolita López Penelas e Amador Valín.
Ao comentarlle eu que os que somos profanos da lingua, os que somos puros afeccionados, se se pode chamar así a falar en galego, parécenos que o noso idioma debería ter vida propia para non ter que ollar para ningún idioma que estea preto del, a resposta non puido ser máis contundente:
Esa aspiración, ao meu xuicio, é unha aspiración que non se pode realizar no mundo actual dunha maneira plena. Non podemos constituír illas lingüísticas como non podemos constituír illas políticas. A independencia no mundo actual é unha utopía, é un arcaísmo, hoxe somos todos interdependentes e non vamos a retroceder a un tempo de organización feudal, de reinos de taifas en que a economía, a vida espiritual, se desenrolaba dunha maneira máis fechada.
Temos que proxectarnos sobre ámbitos máis extensos, e neste sentido non son de ningún xeito partidario dun isolacionismo que nos situaría en condicións de terrible inferioridade respecto da presión do castellano, que por outra parte foi unha lingua que se estendeu polo mundo como se estendeu o galego nas súas formas derivadas do portugués, do brasileiro, etc. De xeito que creo que dadas as condicións de nivel ecuménico en que se desenrola a vida de hoxe, o galego si se isolara enteiramente dos demais idiomas románicos i especialmente de aqueles que son irmáns ou descendentes del proprio, acabaría por ser un mero instrumento de folclore pintoresco, unha lingua ritual que se alongaría da realidade e que polo tanto carecería de porvir.
Pedinlle finalmente un resumo dos seus quince anos en Lugo, que comentou así:
Foron quince anos de interesantísima experiencia pedagóxica, que eu realicei tratando de facer viábeis na práctica cotidiana as ideas de un gran lugués, Don Antonio Fernández López, creador dese Colexio que aínda subsiste en pleno rendimento, e que está dirixido e administrado pola mesma descendencia de Don Antonio Fernández.
Fixemos un experimento de educación que naqueles momentos era mui arriscado; a coeducación, a coexistencia no centro escolar de alumnos masculinos e femininos loitaba en realidade coa lexislación vixente, pero Don Antonio Fernández conseguiu que se nos considerase centro experimental, e aínda que non se dictara por aquelas alturas o reglamento deste tipo de centros, como a lexislación prevía a posibilidade da súa existencia, esta circunstancia, esta declaración, nos permitía unha grande autonomía na realización e na pedagoxía aplicadas.
Efectivamente, aqueles quince anos tiven alumnos que hoxe son os meus colegas, varios alumnos que chegaron a ser catedráticos de universidade, e aínda que estivemos moitas veces ameazados pola evidente dose de desequilibrio que había entre o espírito da lexislación vixente naquela época e os nosos propósitos de facer un ensaio de educación realista profundamente baseada na realidade que nos rodeaba e sen prexuicios librescos, esa experiencia ás veces evidentemente desnortada por excesos de idealismo, serviume moito para adiantar no meu traballo de profesor, ao que veño consagrado desde tempos moi remotos, xa que na miña vila natal fun profesor afeizoado aínda antes de rematar o bacharelato.
De modo que esa experiencia a considero moi positiva, e aínda que en medio da angustia que pesaba sobre min, cando pasei a ser profesor oficial, creo que levaba un equipaxe de experiencia que me foi útil.
Dise que Sócrates xustificaba terse casado con Xantipa, muller agria de pésimo carácter, indicando que para adeprender a montar a cabalo é moi útil que os primeiros ensaios se fagan sobre cabalos difíciles. As dificultades coas que tiven que loitar naquela experiencia de Fingoi tamén me axudaron a afrontar as dificultades que moitas veces eran inferiores cando tiven que afrontar o ensino oficial en anos posteriores. Polo demais, eses quince anos en Lugo fixeron de min un lugués, un lugués que agora, en parte con anterioridade, estou ligado por razóns de familia de maneira moi estreita.
Contacto tivemos logo con Don Ricardo con motivo da serie de programas “Poesía na noite”, da Televisión de Galicia, producida por Ophiusa, para a que Carlos Rodríguez Arias e máis eu percorremos Galicia na procura de cen poetas que leron os seus poemas diante da cámara, co fin de que a Televisión Galega, que acababa de nacer, pechase a súa programación diaria con palabras de poeta.
Carballo Calero leu para este programa, entre outros, o poema “Praia de Corujo”, e eu pedinlle que me mandase, escrito á man, este poema, pensando na posibilidade de facer nalgún momento unha exposición na que figurasen os poe mas dos autores coa súa expresión caligráfica. Esa exposición nunca se chegou a confeccionar, nin mesmo planificar, pero trinta e tres anos despois a caligrafía de Don Ricardo pode figurar neste libro a través da transcrición do poema que acredita a súa presenza na praia na que alguén chantou para el un parasol.
Lembro, finalmente, outra ocasión na que coincidín co profesor Carballo, e foi na presentación en Compostela do libro “Homenaxe a Díaz Castro”, publicado por Xermolos, que tivo lugar no local que a entón Caixa Galicia tiña preto do domicilio compostelán de Carballo Calero.
Despois dunha longa admiración mutua e correspondencia epis tolar, por fin Díaz Castro e Carballo Calero puideron coñecerse persoalmente na súa vivenda en Lugo, en compañía de Alfonso Blanco Torrado.
O contacto, de lonxe, entre os dous escritores, tivera un froito importante no “Prefácio” que Carballo escribira en 1981 para “Nimbos”, de Díaz Castro, publicado por Agal en 1983, e rescatado en edición dixital con motivo da XL edición do Festival de Pardiñas por “Os Vilares, lareira de soños” e Nova Poesía Guitírica. Del extraemos o anaco no que Carballo di que o de Díaz Castro é “um mundo poético de plenitude, no cal retrocede até os confins da presença todo o que tem umha existência contingente, e se organiza em equilibrada síntese para ocupar o primeiro plano da atençom, aquilo que para o home é esencial: o seu contorno nativo, a nostálgia da meninhez, a lembrança dos carinhos familiares e a inquietude que só desaparecen a referência á divindade”.
En “Desorballando Outonos” (Guitiriz, 2014) Alfonso Blanco Torrado lembra aquel acto comentando que Carballo Calero, na presentación do librohomenaxe en Santiago, xa cos primeiros síntomas da enfermidade final (febreiro do 1988), confesou a raíz do seu mal derradeiro, daquela aínda sen diagnosticar, e referíndose á ausencia de Díaz Castro, tamén enfermo: “Estiven eu mesmo a ponto de estar ausente tamén por razóns de saude. Notaredes que o ton con que se emite a miña fonazón é un ton que acusa unha afección das vías respiratorias. A miña “balística verbal”, frase consagrada por Ortega para referirse á capacidade de elocuzón frente a un auditorio en ocasión memorábel, é pois “noelística”, sumamente afectada polas circunstancias meteorolóxicas adversas ou posiblemente pola adversidade da miña caixa torácica”.
Alfonso Blanco Torrado, Serafín Díaz Castro, Ricardo Carballo Calero, Luís Cordeiro Rodríguez e Xulio Xiz, na presentación en Santiago do libro-homenaxe a Díaz Castro.
Lembra Blanco Torrado que “Xa non puido vir á festa de Xermolos arredor do poeta (21 de abril de 1990), iso que fora un dos máis afervoados impulsores. Morrera no ano fatal para as letras, o 25 de marzo de 1990”.
