Carballo na carballeira
Coñecín a Carballo dende moi nena, a comezos dos anos sesenta no Colexio Fingoi. Era un profesor temido polas súas preguntas desconcertantes, que apelaban á nosa intelixencia durmida, e tamén pola súa esixencia implacable. Pero os meus pais, de familias represaliadas, coma el, dixéranme o home que era e eu sabía entón xa moi ben quen era.
Por outra parte, el era sempre moito máis condescendente coas pequenas damas que cos nosos compañeiros e estaba presto a recoñecer que as mulleres tiñamos mente. Logo deume clase aos nove anos e ensinoume a redactar, a recitar, o mellor da poesía galega e moitas outras pequenas cousas esenciais e necesarias como que o galego era unha lingua e non un dialecto, como se dicía daquela. Todo a golpe estrito e esixente de percutor, cun intelixentísimo humor irónico e cunha certeira sabedoría premonitoria, que daquela non sempre entendiamos.
Das clases posteriores na Facultade de Filoloxía na Universidade de Santiago de Compostela recordo sobre todo algunha magnífica lección galeguista e o seu trato sempre respectuoso coa alumna insubmisa que eu era. Máis tarde, en 1983 e 1984, cando lle gravei en Lugo e Compostela as conversas para o libro que me encargou Galaxia, fíxenme amiga del e ensinoume moito máis nas conversas non gravadas.
Pero onde máis aprendín del foi, sen dúbida, no rigor e na precisión dos seus escri-tos. Polo demais, como era, entre outras cousas, unha persoa de rexos principios e, polo tanto, polémica, escribir sobre el meteume de cheo nas guerras patrias, nas que tratei de manter sempre a miña pacifista obxección de conciencia. Sempre dixen o que pensaba en positivo e nada do que escribín foi ditado pola adhesión cega nin interesada, senón escrito desde o auténtico recoñecemento crítico ao mellor Carballo, á súa magnífica madeira dura e compacta, propia para trabes e pisos seguros, para mobles consistentes. Como a obra fundacional que fixo
El foi un dos meus Mestres. Mestre de Ciencia, Galeguidade e Humanismo, en aspectos básicos. Carballo ergueito na carballeira de Galicia. Carvalho na súa Galiza. A quen un día miña filla nena non recoñeceu como tal na Alameda de Lugo, cando meu compañeiro e mais eu llo presentabamos no paseo e ela buscábao entre as árbores do xardín, como nas carballeiras reais que coñecía. Mais Ricardo Carballo Calero é hoxe, como o foi sempre e o será cada día máis, Carballo coñecido e recoñecido no centro da luminosa carballeira de Galicia. (De “Madeira de Carballo”, FerrolAnálisis 16, Ferrol, Xullo, 2001, 114-117).
A orixinalidade da nave Fingoi
Irmáns Ramón e Carmen Blanco no Colexio Fingoi. Curso 1962-1963.
Coñecín a Ricardo Carballo Calero en Lugo sendo eu nena e alumna de primeira ensinanza no Colexio Fingoi, unha institución promovida polo galeguista Antonio Fernández seguindo os principios do humanismo racional e experimental derivados da Institución Libre de Enseñanza. El exercía as funcións de Director nesa illa de ensino mixto, integral e integrado no medio, excepcional no contexto da educación nacional-católica da ditadura franquista, mantendo un difícil equilibrio entre os principios pedagóxicos institucionistas do dono da empresa, os seus propios e outros diversos máis ou menos imperantes. Nas cartas ao seu amigo e «irmán» no Partido Galeguista Francisco Fernández del Riego hai constatacións dalgunhas das complexidades deste traballo en Fingoi, como esta relativa á absoluta singularidade dese centro educativo, na que Carballo lle di a Fernández del Riego: “Hai dificultades provintes das circunstancias xerás e outras da orixinalísima singularidade do noso Centro, orixinalidade que consiste principalmente en facer ao revés de cómo se fai en todos os demás centros. En calquera xestión que realice, o primeiro que teño que facer é desfacer a crencia do meu interlocutor de que Fingoy pertence a unha especie común, e informalo de que é o único individuo dunha especie «sui generis», o que moitos non entenden endexamáis, e a outros asústaos tremendamente. Teño a sensación de que a cada intre podo perder o leme, e a nao se ir a pique, sen que me sexa posible desembarcar” (Ricardo Carballo Calero, Epistolario a Fernández del Riego, Vigo, Galaxia, 2006, 306-307). Como director era estrito, e impuña disciplina e cortesía con altas doses de sabedoría irónica, que se podía manifestar coa máis seria gravidade ou co humor máis distendido. Por tal motivo era temido. Mais eu non lle tiña medo e admirábao en moitos sentidos, xa que pola miña memoria familiar sabía quen era e coñecía en abstracto a súa situación de exiliado interior e o valor da súa personalidade intelectual, histórica e cultural, que el levaba no colexio con absoluta discreción, modestia e anonimato. Logo sabería que Carballo fora afiliado á Unión General de Trabajadores, miliciano nun batallón da Federación Española de Trabajadores de la Enseñanza e tenente do exército republicano, como o meu avó materno fora afiliado á UGT, miliciano nun batallón de transmisións e tenente do exército republicano, aínda que as distancias entre eles fosen moitas, comezando polos seus respectivos status sociais, o intelectual e o proletario[...].
Cando as alumnas e os alumnos nos cruzabamos con el pola rúa saudabámolo cun «Usted lo pase bien, Don Ricardo». Mais nas zonas de recreo do recinto escolar construído polo arquitecto Manuel Gómez Román, integrante do mesmo Partido Galeguista ca el, viámolo andar en bicicleta, como Coppi, un dos nomes secretos que o alcumaban, tomado do coñecido ciclista italiano. No comedor sentabamos en mesas de catro do mesmo sexo e, ás veces, se faltaba alguén, tocábanos comer con el e había que saber manter unha conversa interesante, ademais de saber sentar e dominar as artes da boa mesa. Cando vixiaba o comedor falaba con nós de maneira filosófica e poética, e divertíase estimulando o noso pensamento e a nosa imaxinación.
Lembro sempre «a mesa dos contos», como lle chamaba á mesa do comedor na que unha tempada estivemos Dina Bohorque, eu, Rosa Varela Puga e Angelines Penas Truque. Parábase ante nós e dicíanos «esta é a mesa dos contos» e logo explicábanos quen era cada unha: Angelines era Peter Pan, Rosa era A Bela Dormente do Bosque, eu era Branca Neves e Dina era a autora dos contos. Aquela recreación máxica asombrábanos.
Moito despois, no tempo no que recreei eses mesmos contos clásicos e outros máis, cando escribía “Vermella con lobos”, sorría para min moitas veces pensando no que riamos nos anos sesenta as nenas reais dos contos e a moza autora con aquela invención de Carballo. En 1964 escoitei por primeira vez unha conferencia súa; foi con motivo do meu exercicio de ingreso no bacharelato, no que tiven que realizar un resumo dunha disertación que el pronunciou sobre a vaca rubia galega: o seu claro relatorio foi a primeira conferencia que escoitei na miña vida e resultárame interesantísima. En primeiro de bacharelato, con 10 anos, fun alumna súa na materia de lingua española e coñecín entón a súa intelixencia clásica, despregada nunha didáctica da claridade, da orde e da exactitude do pensamento e da palabra, no discurso oral e escrito.
Carmen Blanco e Ricardo Carballo Calero no claustro da Catedral de Lugo.
Ensinábanos a un tempo a pensar con criterio propio, a falar, a escribir, a redactar e a interpretar en castelán, primordialmente, mais tamén en galego. Coñecín entón o profesor lúcido e profético, duro e esixente, pedagogo dialéctico e irónico, poeta e patriarca filóxino, que recoñecía a intelixencia das alumnas e as trataba cunha deferencia diferente do trato que lles daba aos alumnos. A eles, ás veces, facíaos chorar. A elas dicíalles «No sabe… No contesta… ¡Ah! ¿ Es una flor? Hay que regarla…». Unha vez un compañeiro empregou con lucidez a palabra «guapo» para referirse a alguén de xénero masculino e Carballo explicoulle que tal cualificación era un uso lingüístico incorrecto. Nese curso aprendín cousas como dicir con sentido o poema de Rosalía de Castro «¡Follas novas! Risa dáme / ese nome que levás»; que o galego non era un dialecto, tal como se prexulgaba maioritariamente entón, senón unha lingua; que non só había que saber escribir correctamente o nome do presidente da República francesa, senón distinguir os pequenos paxaros que nos rodeaban, sabendo se eran pardaos ou gorrións, e coñecer os nomes dos ríos que pasaban polos lugares nos que viviamos; ou que en Galicia os tellados non todos eran de lousa gris, como eran daquela en Lugo… Tiña dotes extraordinarias para o coñecemento profundo. Sabía de nós de contado.
A comezo de curso a min mandoume sentar na súa mesa, a do profesor, e escribir os nomes de todo o alumnado en follas correspondentes do seu caderno de cualificacións mentres el paseaba a aula impartindo a lección. Sen dúbida, a miña clara letra de imprenta era perfecta para o caso, tal como el sabía e logo constatou. Mais a miña profunda pulsión de «perfeccionista», que escribía gravando en relevo, non lle pareceu tan perfecta. Pero así quedou confeccionado o seu caderno de cualificacións de lingua española coa caligrafía miña. Unha vez mandounos facer en casa unha redacción en castelán e eu fixen un conto no que había unha bruxa, unhas castañas e unhas palabras e expresións galegas que me dixera meu pai. Aquilo encantáralle. Non sei se foi por isto ou por outras cousas, o caso é que un día me fixo no comedor unha desas preguntas imperativas e comprometedoras que adoitaba facer: “Dígame cal é o mellor alumno da clase”. Eu pensei con lóxica racionalista e deille unha resposta matemática que consideraba exacta e incuestionable, dicindo o nome da compañeira e amiga que tiña as notas máis altas. “Mal”, -replicoume- “Non; é vostede”. E marchou sen dicir máis nada. No momento non o entendín, pensei que non acertara a resposta ou que a súa réplica era unha das ironías ou das ambigüidades coas que nos inducía ao paseo polo pensamento cara ao coñecemento interminable, como cando nos dicía «¡No dice nada! ¡Pues váyase a nadar!». Mais logo souben que así era para el.
O futuro confirmou certas coincidencias entre mestre e discípula, pero entre as miñas compañeiras e compañeiros había xente magnífica. Porque, como el tamén dicía, o noso curso era unha promoción excelente. Agora penso que ao mellor foi do Carballo profesor de ensino medio de quen aprendín a dar as clases de pé e de maneira peripatética. Aínda escoito os seus pasos. E, sen dúbida, tamén aprendín del, como de miña nai e de meu pai, os meus primeiros Mestres na casa, a ensinar a vida e para a vida, só que eu empreguei sempre un estilo libertario orixinado na miña casa, un estilo, nisto, totalmente distinto ao de Carballo.
Pasados os anos, en 1972, cando eu xa lía os seus libros, merquei na Librería Alonso da Praza do Campo de Lugo “Salterio de Fingoy”, que para min levaba no nome un lugar de vida compartida en parte. Nestes primeiros momentos de nena en Lugo coñecín o poeta que RCC quixo ser sempre, e do que quixen dar tamén eu sempre testemuño. O creador que chamaba ás súas fillas coa beleza dos nomes de Magalí e Chan]...]. O poeta dos “Poemas pendurados dun cabelo”. E coñecín á profesora de ensino público María Ignacia Ramos, que ía á praza facer a compra cun cesto de vimbio na mesma furgoneta do colexio que nos levaba ás rapazas a aprender a mercar os queixos probando se sabían. (De “Momentos de memoria persoal e comunal de RCC”, Carlos Caetano Biscainho Fernandes / Xosé Manuel Sánchez Rei (coord.), Ricardo Carvalho Calero: Ciencia, literatura e nación, Universidade da Coruña, A Coruña, 2011, pp. 49- 65).
